In dit interview deelt Machteld, vormingswerker bij PRH, haar ervaringen met het geven van persoonlijkheidsvorming in de gevangenis. Ze vertelt hoe haar werk gedetineerden helpt hun positieve potentieel te ontdekken en zich voor te bereiden op een betere toekomst buiten de gevangenismuren.
“Of we het interview via zoom kunnen doen”, vraagt Machteld. Dat is helemaal prima voor mij. Al snel voelt het alsof we bij elkaar aan de keukentafel zitten, in het schijnsel van een mild augustus zonnetje.
Machteld, je bent vormingswerker bij PRH (Persoonlijkheid & Relaties), en je geeft al vele jaren persoonlijkheidsvorming in de gevangenis. Hoe ben je daar terecht gekomen?
Machteld: “Dat is eigenlijk een heel lang verhaal, dat ondertussen meer dan 25 jaar geleden begon. Ik gaf al een tijd wiskunde in de gevangenis toen oud-collega Lydia Etienne, al jaren werkzaam in de gevangenis, me vroeg om enkele gedetineerden te coachen. En zo kwam van het één het ander. Van zodra ik bij PRH mijn erkenning had behaald om groepen te begeleiden, begon ik in de gevangenis ook cursussen te geven.”
Is jouw kijk op detentie veranderd door dit werk?
Machteld: “Mensen vragen mij geregeld of ik alleen ben met de gedetineerden tijdens een cursus. Ze vinden het vreemd dat er geen bewaker bij is. Maar de gedetineerden zijn gewoon mensen zoals jij en ik, met een levensgeschiedenis die veel invloed heeft op hoe ze zich gedragen. De gepleegde feiten waardoor ze in de gevangenis belanden, zijn daar het gevolg van."
Wat motiveert je om dit werk te doen?
Machteld: “Ik wil mensen helpen een beter leven te krijgen, zodat ze meer kunnen laten zien wie ze echt zijn en wat ze in zich dragen. In het begin deed ik dit via wiskundeles in de gevangenis. Wiskunde volgen is voor de gedetineerden een manier om hun diploma te behalen en dus meer kans te hebben op beter werk. Ik kreeg wel eens te horen dat ik een goede mix had van grappig en kordaat zijn, wat ik als een groot compliment beschouwde. En ja, we berekenden bijvoorbeeld met parabolen hoe we over de muur konden geraken, ver genoeg om te kunnen ontsnappen (lacht). Tijdens de lessen wiskunde merkte ik dat zij, net als iedereen, een weg zoeken om hun leven te verbeteren, ook al hebben ze natuurlijk verschrikkelijke dingen gedaan.
Sinds ik als PRH-vormingswerker in de gevangenis werk, kan ik mij helemaal uitleven. Met de PRH-vorming helpen wij mensen het positieve potentieel in zichzelf te ontdekken. Mensen in detentie kregen vaak maar heel weinig kans om dat positieve in zichzelf te ontwikkelen. We helpen hen begrijpen wat de impact is van de omgeving waarin ze hebben geleefd, hoe die hun kijk op de wereld heeft beïnvloed en hun gedragingen heeft bepaald. Soms komen ze uit milieus waar agressie heel normaal is, en dan stel je je daar geen vragen bij. Als ze tijdens een PRH-cursus ontdekken dat ze zo eigenlijk niet zijn en dat ze het anders willen, beginnen ze zich af te vragen hoe het dan wél kan.
In PRH leggen we uit hoe je als mens in elkaar zit, we helpen je zoeken naar de kern van wie je bent, welke talenten en waarden je in je draagt. We leggen uit hoe je kan leven vanuit die waarden en hoe je kan loskomen van de schadelijke milieus waarin je hebt vertoefd. We helpen hen ook inzien welke invloed drugs hebben op hun gedachten, gevoelens en gedrag.
In PRH spreken we van drie gewetens: het gesocialiseerde geweten, het cerebrale geweten en het diepe geweten. Voor vele gedetineerden is dat Chinees. Ook gewone mensen zoals jij en ik fronsen de wenkbrauwen bij deze termen. Dus we leggen hen uit wat die verschillende gewetens zijn. We geven mee dat ze hun gesocialiseerde en diepe geweten niet hebben kunnen ontwikkelen. Vaak hebben zij een heel vervormd cerebraal geweten met principes die helemaal niet oké zijn. Vertrouwd zijn met hun diepe geweten dat aansluit bij wie we wezenlijk zijn, is ongekend. Dit is een enorme en belangrijke ontdekkingstocht voor hen, zeker als het gaat over berouw en schuldbesef, want dat heeft te maken met die verschillende gewetens.”
Over gevangenen zeggen veel mensen: ‘Stop hen maar voor altijd achter slot en grendel.’ Maar velen van hen komen vroeg of laat weer in de maatschappij terecht. Wat is jouw visie hierop?
Machteld: “Als gedetineerden tijdens hun detentie niet aan hun persoonlijkheid kunnen sleutelen, als ze zich niet kunnen ontwikkelen en geen inzicht krijgen in hun gedrag, is het niet verwonderlijk dat er zoveel recidive is. Veel mannen en vrouwen hervallen omdat ze tijdens hun detentie geen tools aangereikt krijgen om anders om te gaan met hun leven, om hun leven bewuster in handen te nemen, om juiste keuzes te maken en zich niet te laten leiden door impulsen. Hier is vorming en begeleiding cruciaal.
Een PRH-cursus is een groepsgebeuren, en dat is belangrijk omdat ze er leren in groep te functioneren. Ze leren bijvoorbeeld wat echt luisteren is. Ze ontdekken dat het iets anders is dan altijd maar je mening spuien, wat de gewoonte is op sociale media. Op zo’n cursus zijn ze vaak verbaasd dat de anderen precies zo in elkaar zitten als zij zelf. Het is cruciaal dat hier tijdens de detentie al aan wordt gewerkt, zodat zij na hun vrijlating op een andere manier deelnemen en deel hebben aan de maatschappij.”
"Het systeem zoals het nu gebruikelijk is, waarbij mensen worden opgesloten en slechts een heel beperkt aanbod krijgen aan sport, cultuur, vorming en begeleiding, lijkt mij absoluut onvoldoende om recidive te voorkomen. Als maatschappij zouden we meer moeten investeren in de begeleiding tijdens detentie, omdat het ons veel zou opleveren. De criminaliteit zou bijvoorbeeld dalen.
Al tijdens hun detentie is bij sommige gedetineerden die een cursus of coaching volgen positieve gedragsverandering merkbaar. Ik denk aan iemand die heel onzeker was, die veel gepest is geweest in zijn leven en een moeilijk schoolverleden heeft gekend. In de cursus ontdekte hij dat hij wel iemand is, dat hij wel iets kan. Ondertussen heeft hij veel meer zelfvertrouwen gekregen en wordt hij ook minder gepest, omdat hij meer staande blijft. Hij kan veel beter lastige opmerkingen van anderen negeren of plaatsen en bij de ander laten, terwijl hij dit vroeger allemaal op zich nam. Ondertussen is hij zelfs begonnen met universitaire studies. Hij heeft een fenomenaal parcours afgelegd.
De gevangenis is een heel onveilige omgeving. Als je je door elke opmerking, door elke trigger omver laat blazen, overleef je daar niet."
De zelfmoordcijfers in gevangenissen zouden vrij hoog liggen. Heb je het gevoel dat PRH iets kan betekenen om dat cijfer omlaag te krijgen?
Machteld: “Absoluut. Naast het feit dat het een zware realiteit is om te leven in de gevangenis, zien vele mensen in detentie niet meer wat de zin is van hun leven. ‘Waarom ben ik er nog als ik toch maar een slechterik ben en de maatschappij me bekijkt als een stuk afval?’ In de cursus ontdekken ze dat ze een waardevol potentieel in zich dragen. Hierdoor komt er weer iets van zingeving naar boven. Al verschillende keren was er bij onze cursus ‘Wie ben ik?’ een deelnemer met een euthanasieaanvraag. Het verlangen om te sterven verdween in de loop van de cursus, omdat ze inzien dat ze toch iets te bieden hebben, hoe klein ook.
Het gaat over kleine dingen, zoals koffie zetten voor de maten ’s morgens. Dat is een vorm van zorgzaamheid. Of ik denk aan een gedetineerde die een medegedetineerde opving toen diens vader was gestorven. Hij ging bij hem zitten om te luisteren en te troosten. Dit zijn enkele voorbeelden waarbij de mensen perspectief krijgen dat het hen toch kan lukken om hun leven anders aan te pakken.”
Heb je het gevoel dat we de gedetineerden nog meer kunnen ondersteunen zodat ze zelf meer zorg voor anderen gaan opnemen binnen de gevangenismuren, bijvoorbeeld als mantelzorger of buddy?
Machteld: “Dat geloof ik zeker. Ik denk aan een gedetineerde die weet dat hij wellicht nooit meer vrij zal komen. Hij liet me weten dat hij iets zinvols wil doen binnen de muren, bijvoorbeeld een soort buddy worden voor andere gedetineerden. Als je als nieuwe gedetineerde aankomt in de gevangenis, kom je in een ongekende chaos terecht. Hij gaf aan dat hij die nieuwelingen wil helpen om hun weg te vinden binnen de gevangenis. Ik geloof echt dat PRH hierin een rol kan spelen. PRH heeft de expertise en ervaring om hen de juiste vaardigheden te helpen ontwikkelen. Bovendien bieden we hen een kader dat het experimenteren in hun rol als buddy faciliteert. Bijvoorbeeld door hen te laten ervaren hoe ze een luisterend oor kunnen zijn en hoe ze zich kunnen inleven in het verhaal van de ander. Persoonlijk zou ik het heel fijn vinden om gedetineerden die zo’n buddyrol willen opnemen in hun vleugel, te begeleiden en te ondersteunen, zodat zij ook met hun verhaal bij iemand terecht kunnen.
Sommige gedetineerden willen gaan spreken voor groepen jongeren om hen ervan bewust te maken niet in de gevangenis terecht te komen. Dan is het belangrijk dat ze goed kunnen luisteren naar de jongeren en zich kunnen inleven in hun leefwereld. Als ze deze skills van luisteren, zich inleven in de ander en juiste keuzes leren maken, al kunnen ontwikkelen tijdens hun detentie, betekent dat een ongekende winst voor hun leven na de detentie. Winst voor zichzelf en winst voor de maatschappij.”
Welke vaardigheden zijn volgens jou belangrijk om met deze specifieke doelgroep te kunnen werken?
Machteld: “Een eerste belangrijke tip is: ‘Ga nooit googelen’. Als de persoon wil vertellen over de gepleegde feiten, zal hij dat zelf wel doen op het moment dat hij er klaar voor is.
Een tweede tip is: ‘Houd je blik gericht op het positieve van de ander’. Het is een uitdaging om onder en doorheen moeilijk gedrag te blijven geloven dat er toch iets goeds zit in die ander.
Daarnaast hebben we bij PRH een aantal spelregels. Uit onderzoek van de VUB blijkt dat gedetineerden deze spelregels bijzonder waarderen. Bijvoorbeeld niet reageren op elkaar, ook niet positief en ook niet met goede raad.”
Kan je iets meer vertellen over het onderzoek van de VUB?
Machteld: “Vanuit de richting agogiek van de Vrije Universiteit Brussel werd er onderzoek gedaan naar de impact van de cursus ‘Wie ben ik?’ op mensen in detentie. Ook bij onze cursus over agressie werd onderzoek gevoerd naar de impact op de gedetineerden die deze cursus volgden. Hieruit blijkt onder meer dat gedetineerden veel baat hebben bij de PRH-cursussen. Het belang van de strenge spelregels tijdens de cursus kwam onder meer naar voren uit de resultaten. Verder ook het positieve leren zien in zichzelf en in de ander, en het belang van de rol van de begeleider. Bijvoorbeeld de positieve blik van de begeleider en de sterke hand van de begeleider zijn belangrijk. Wat verder nog blijkt uit het onderzoek is dat gedetineerden het belangrijk vinden om zélf aan de slag te gaan. PRH reikt hen een psychologisch kader aan dat we op een eenvoudige manier uitleggen. Hiermee kunnen ze zichzelf leren begrijpen. Wij gaan niet zeggen hoe zij in elkaar zitten; zij gaan zelf op zoek naar wie ze zijn en hoe ze functioneren.”
Welke stappen kunnen we als maatschappij nemen om meer middelen en ondersteuning te bieden voor dit soort werk in de gevangenissen?
Machteld: “Grenzen waar ik geregeld tegenaan bots zijn onder meer de zeer beperkte middelen die het gevangeniswezen besteedt aan ons soort werk. Hierdoor kan ik geen jaarprogramma’s meer aanbieden zoals ik vroeger deed. De toenmalige directeur van Leuven Centraal, Guido Verschueren, beloofde aan de gedetineerden dat ze na een PRH-cursus vijf keer coaching kregen aansluitend op de cursus. Op die manier konden de gedetineerden in een langdurig traject stappen, wat heel interessant was. Meer middelen voorzien wordt pas mogelijk als er een maatschappelijk draagvlak zou zijn voor deze visie op detentie. Verder denk ik aan uitgebreid wetenschappelijk onderzoek naar wat PRH en ook anderen doen in de gevangeniswereld. Dit kan het maatschappelijk draagvlak vergroten. Het kan ertoe leiden dat mensen anders kijken naar detentie. Zonder maatschappelijk draagvlak zal de politiek niet meewillen en zullen er geen extra middelen komen. Terwijl het op termijn een grote besparing zou opleveren voor de maatschappij als er tijdens de detentie al geïnvesteerd wordt in de persoonlijke ontwikkeling van de gedetineerden. Want als er minder recidive is, dalen de maatschappelijke kosten.
Maar ook nu kan er al het een en ander gebeuren. Zo zouden lokale besturen bijvoorbeeld bepaalde projecten kunnen sponsoren. Volgend jaar geef ik een cursus aan een gemixte groep van mensen: mensen van binnen en van buiten de muren. Een experiment dat ik graag zou uitrollen naar andere gevangenissen, en dat lokale besturen mee zouden kunnen financieren.
Op Vlaams en federaal niveau zijn meer middelen welkom, zodat ook kleinere spelers met veel deskundigheid een kans krijgen om mee te dingen voor bepaalde projecten. Ik hoop echt dat we op termijn naar een andere visie en aanpak van detentie evolueren, namelijk dat mensen in detentie ook mensen zijn. Dat werken aan onszelf belangrijk is om te vermijden dat we verschrikkelijke delicten begaan en om ervoor te zorgen dat we het goed hebben met elkaar in de samenleving. Als iemand iets doet dat we als maatschappij niet kunnen tolereren, laten we die persoon dan niet verwijderen uit de samenleving. Laten we er daarentegen voor zorgen dat hij werkt aan zichzelf opdat hij nooit meer hervalt.”
Wat een mooie, rijke boodschap om mee af te sluiten. Dank je wel, Machteld, voor je tijd en je zinvolle werk in de gevangenis.
Ontdek hoe we mensen in detentie kunnen voorbereiden op een succesvolle terugkeer in de maatschappij. Sluit aan bij onze gespreksavond met experts die de kracht van relationele vaardigheden belichten. Samen zoeken we naar wegen voor een toekomst waarin iedereen telt.
